Atom-molekulyar ta’limot

Atrofimizni o’rab turgan moddiy dunyoni, jumladan o’simlik va xayvonlar dunyosini juda mayda, ko’zga ko’rinmaydigan zarrachalar — atomlardan (qadimgi grek tilida «atomos» — bo’linmaydi degan ma’noni anglatadi) tashkil topgan degan nazariya bundan 2500 yillar avval yashab o’tgan grek olimlari Levkipp va uning shogirdi Demokrit tomonidan yaratilgan. Ularning ta’limotiga muvofiq atomlar son jihatidan cheksiz, doim harakatda. Ular katta-kichikligi bilan farqlanadi. Atomlarda maxsus ilmoqchalar bo’lib, ular ana shu ilmoqchalar orqali o’zaro birikib atrofdagi turli moddalarni hosil qiladi. Ular oxir-oqibatda bo’linmaydi. Lekin ularning bu fikrlari faqat aql-zakovatning kuchi bilan yaratilgan bo’lib, hech qanday tajribada isbotlanmagan edi. Shuning uchun Levkipp va Demokritning atomistik nazariyasi ko’pchilik tomonidan qabul qilinmadi.
XVII asrning boshlariga kelib fransuz dindor olimi Pyer Gassendi (1592—1655) atomlarini mavjud bo’lishini tan olish bilan birga molekula tushunchasini birinchi marta fanga kiritdi. Uning tushuntirishicha atomlar o’zaro birikib yanada yirikroq zarrachalar — molekulalarni hosil qiladi. Fransuzcha «molecula» grekcha «molles» («massa») dan olingan boiib «kichik massa» degan ma’noni anglatadi. Molekulalar esa atrofdagi turli xil moddalarni hosil qiladi. Lekin Gassendi ham o’z qarashlarini tajribada isbotlab berolmadi.
XVII asrning o’rtalariga kelib ingliz olimi R.Boyl (1627-1691) moddalar tarkibi haqidagi nazariyalarni bevosita kuzatiladigan tajribalar natijasiga asoslanishini ishlab chiqdi. U o’zining tajribalarida murakkab moddalarni kimyoviy reaksiyalar natijasida bo’linmay qoladigan tarkibiy qismini «kimyoviy element» deb atadi.